Άτομο και Αναρχική Πολιτική
Το 2005 εκδόθηκε στα ελληνικά η μπροσούρα του Αμερικανού αναρχικού Murray Bookchin (Μάρεϊ Μπούκτσιν), Κοινωνικός ή Lifestyle Αναρχισμός; (γράφτηκε το 1995). Αυτό το κείμενο επιχειρεί μια σύνοψη των δύο, κατά τη γνώμη μου, θεμελιωδέστερων ζητημάτων που εγείρει το κείμενο του Bookchin. Συγκεκριμένα, θα εστιάσουμε στη διαπραγμάτευση των εξής ζητημάτων: καταρχήν, «Είναι ο ατομικισμός εγγενής στον αναρχισμό;». Αυτό το ερώτημα τίθεται, και από τον συγγραφέα, δεδομένης της μεγάλης και πλούσιας παράδοσης των ατομικιστών αναρχικών σε όλο τον 20ο αιώνα, από τους βομβιστές και τους εγω-κεντρικούς στιρνερικούς μέχρι τους πρωτογονιστές και τους σύγχρονους εσωτερικιστές. Επιπλέον: «Ποια είναι η σχέση Κοινωνικού και Πολιτικού μέσα στο σύγχρονο αναρχικό κίνημα;». Το τελευταίο ερώτημα τίθεται όλο και πιο κεντρικά πλέον δεδομένης, αφενός, της αναγκαιότητας των δομών που πρέπει να δημιουργήσει το αναρχικό κίνημα αλλά και δεδομένου, αφετέρου, του αδιεξόδου εμφάνισης νέων μορφών που θα πάρουν αυτές οι δομές.
Στο πρώτο ζήτημα τώρα, τίθεται βασικά το ζήτημα του αν όντως υπάρχει ένα χάσμα μεταξύ ατομικιστικού και κοινωνικού αναρχισμού ή αν αναδρομικά βλέπουμε πως όλη η ιστορία του αναρχισμού έτρεφε εγγενώς μια παράδοση της ατομικιστικής λογικής. Ο Bookchin θέτει καταρχήν την εικόνα ενός τέτοιου σχηματικού χάσματος επί τάπητος. Ισχυρίζεται πως ο αναρχισμός αποτελεί ένα σώμα ιδεών αλλά με δύο τάσεις εντός του. Μάλιστα θέλει να κάνει ξεκάθαρα αντιληπτό τον ισχυρισμό του ώστε να χωρίσει και τους στοχαστές του αναρχικού κινήματος του 19ου αιώνα σε δύο ξεχωριστές μπάντες: από τη μια πλευρά Κροπότκιν και Μπακούνιν, από την άλλη Στίρνερ και Γκόντγουιν, Προυντόν και Γκόλντμαν. Πράγματι, αν εξετάσουμε από κοντά πχ το «Ego and its Own» του Στίρνερ και το «Mutual Aid» του Πιοτρ Κροπότκιν, θα καταλάβουμε ότι πρόκειται για δύο εντελώς διαφορετικά περιβάλλοντα σκέψης που καταλήγουν σε εντελώς διαφορετικές πρακτικές. Πέρα από αυτές τις διαφορές είναι εξίσου εύκολα αντιληπτό ότι αυτό το σχηματικό χάσμα που παρουσιάζει ο Bookchin μεταξύ κοινωνικού και lifestyle αναρχισμού δεν ανταποκρίνεται πλήρως στην πραγματικότητα. Τόσο στο επίπεδο των θεωρητικών του κινήματος, όσο και στο πολύ σημαντικότερο επίπεδο του πρακτικού αντίκτυπου του παραδοσιακού λόγου των αναρχικών. Κι αυτό, γιατί πχ η «προπαγάνδα με δράση» είναι γνωστό ότι αγκαλιάστηκε από τη μεγάλη πλειοψηφία των αναρχικών και όχι απλά από τους ατομικιστές ? για παράδειγμα και ο κομμουνιστής Κροπότκιν έγραψε το 1879 στη La Revolte «Διαρκής εξέγερση με λόγους, με κείμενα, με το μαχαίρι, με το ντουφέκι, με το δυναμίτη? οτιδήποτε βγαίνει έξω από τα όρια της νομιμότητας μας ταιριάζει». Ή ακόμη, γιατί ο ίδιος ο Ερίκο Μαλατέστα ? ένας από τους κλασικούς κοινωνικούς αναρχικούς ? αφενός έριχνε όλες τις προσπάθειές του στο συνδικαλισμό και αφετέρου προέτρεπε και για καταστροφές, εξεγέρσεις της στιγμής κτλ.
Ο Μαλατέστα, μάλιστα, που δε γίνεται καν σημείο αναφοράς για τον Bookchin, είναι ίσως το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα. Σε όλη του τη ζωή υπάρχουν μεγάλες αλλαγές στις απόψεις του για σημαντικότατα θέματα όπως πχ τα όρια του συνδικαλισμού ή τα όρια της πολιτικής αντι-βίας. Είναι σα να γινόταν πολύ ξεκάθαρα ακριβώς σε αυτόν τον αναρχικό επαναστάτη μια διαρκής εσωτερική πάλη μεταξύ κοινωνικού και ατομικιστικού αναρχισμού. Είναι λογικό σήμερα, λοιπόν, άλλοι να θυμούνται τον Μαλατέστα σαν κάποιον που δούλεψε για την κοινωνική απεύθυνση του κινήματος μέχρι τελευταία στιγμή της ζωής του και άλλοι να τον θυμούνται σα βομβιστή και άνθρωπο της διαρκούς εξέγερσης. Θα έλεγα, με μια δόση γενίκευσης, ότι η ιστορία του Ερίκο Μαλατέστα καθρεφτίζει την ιστορία του αναρχισμού από τα 1850 μέχρι τα 1920, που το κίνημα χάνει ένα τεράστιο κομμάτι της βάσης του. Παρά τις διαφωνίες κάθε είδους που εμφανίστηκαν εντός των αναρχικών ? και καλά κάνει ο Bookchin και τις τονίζει ? αυτό που νομίζω ότι μένει εν τέλει από τον αναρχισμό είναι η αδυναμία του να πάρει αποστάσεις από τη μία ή την άλλη πρακτική, από αυτές δηλαδή τις πρακτικές που εφαρμόζονταν γενικά από ανθρώπους που αυτό-αποκαλούνταν αναρχικοί. Το ότι πολλοί μίλησαν εξ ονόματος του αναρχισμού δημιουργώντας στο τέλος μια εντελώς θολή και συγκεχυμένη έννοια για τη λέξη «αναρχικός» αποτελεί πρόβλημα του οποίου οι αιτίες θα μπορούσαν να αναζητηθούν σε έναν ολόκληρο ξεχωριστό τόμο και εδώ δεν υπάρχει χώρος και χρόνος για κάτι τέτοιο, ούτε καν για να δούμε τις απόψεις του Bookchin επί του θέματος. Όλα αυτά ? και άλλα πολλά ? έκαναν ακόμη και τον αναρχισμό του 19ου αιώνα να ταυτίζεται στις συνειδήσεις πολλών με μια ακραία και αόριστη άρνηση ενάντια στην κοινωνία. Αυτό που έμενε ήταν, βέβαια, οι βόμβες. Ενδεικτικό για όλα αυτά είναι ότι, την αυγή του 20ου αιώνα, παρουσιάζεται μεγάλης κλίμακας ύφεση στο αναρχικό κίνημα κάθε ευρωπαϊκής χώρας, εκτός της Γαλλίας, σύμφωνα με τον Max Nettlau στην «Ιστορία της Αναρχίας». Η Γαλλία παραμένει ακόμη και τώρα στο μυαλό μας ως η χώρα των ιλεγκαλιστών, των βομβιστών κτλ. Όλα αυτά βέβαια πριν τη «μετανάστευση» της CNT από την Ισπανία στη Γαλλία. Δεν είναι τυχαίο, λοιπόν, που η σύνδεση του βομβιστή με τον αναρχικό ή και του ακραίου αρνητή της κοινωνίας (που μόνο κάτι θολό ή ουτοπικό έχει στο μυαλό του) με τον αναρχικό αποτελούν δύο πάγιους συνειρμούς από κει και πέρα?
Ο Bookchin δεν είναι ότι δεν τα γνωρίζει όλα αυτά. Ωστόσο, η μπροσούρα του έχει έναν πολεμικό χαρακτήρα προφανώς. Και κάθε πολεμική μπροσούρα παραμένει ένα κείμενο που επιδιώκει την πόλωση, την όξυνση των διαφορών. Πόλωση μεταξύ των κοινωνικών και των ατομικιστικών τάσεων, για τον Bookchin. Ο ίδιος, επειδή ακριβώς γνωρίζει ότι στον αναρχισμό πολύ εύκολα μπορούν να εμφιλοχωρήσουν οι ατομικιστικές τάσεις, κατασκευάζει την έννοια «κοινωνικός αναρχισμός» - έννοια πραγματική ιστορικά ως ένα βαθμό όπως είπαμε ? την οποία επενδύει με τις εμπειρίες και τις επιθυμίες μιας σίγουρα μεγάλης μερίδας του αναρχικού κινήματος που πρόλαβε να δει και να ζήσει εκείνος. Προς το τέλος της μπροσούρας φαίνεται, βέβαια, σα να έχει ήδη μετανιώσει το λόγο συγγραφής της. Ισχυρίζεται πως η χρήση του όρου «αναρχισμός» είναι ήδη πολύ δύσκολο να βρει μια συμπαγή θετική αντιστοιχία στα μυαλά των ανθρώπων και ο ίδιος πετάει τον όρο «κομμουναλισμός» προς το τέλος του βιβλίου του για να διασώσει τις κοινωνικές διαστάσεις του ελευθεριακού κινήματος. Από την άλλη, αυτές οι κινήσεις του Bookchin δε βρίσκονται μακριά από όσα λέγονται στις παρακάτω γραμμές: «Αυτό που όλο κι όλο μπορούμε και πρέπει να κάνουμε, είναι να διαχωρίζουμε ξεκάθαρα τη θέση μας απ? όσους έχουν διαφορετική από μας αντίληψη για την αναρχία και απ? όσους, αν και έχουν τις ίδιες θεωρητικές απόψεις με μας, βγάζουν απ? αυτές πρακτικά συμπεράσματα ολωσδιόλου διαφορετικά από τα δικά μας» (Ερίκο Μαλατέστα ? Οι αναρχικοί και η ηθική από το «Στο δρόμο για την αναρχία»). Η διάθεση του Bookchin και του Μαλατέστα, παρά το ότι μεσολαβούν πολλές δεκαετίες μεταξύ τους, φαίνεται να είναι κοινή. Φαίνεται να θέλουν να διακηρύξουν, βάσει της δικής τους πείρας, πως: «Όσο οι αναρχικοί έχαναν την επαφή τους με το δημόσιο χώρο, τόσο αναδυόταν μέσα στο αναρχικό κίνημα ο ατομικισμός» (σελ.13, Bookchin).
Κοινωνικό και Πολιτικό
Να περάσουμε, όμως, στο ? σχηματικά ? δεύτερο μεγάλο ζήτημα του κειμένου. Κάναμε, λίγο πριν, αυτή τη διάκριση ανάμεσα σε κοινωνικά άτομα και πολιτικά υποκείμενα και αυτό δεν είναι τυχαίο. Έχει να κάνει βασικά με την περίφημη σχέση Κοινωνικού και Πολιτικού στο αναρχικό κίνημα, δηλαδή κατά πόσο το αναρχικό κίνημα παραμένει διαχωρισμένο ως σώμα ιδεών και πρακτικών από αυτό που θα χοντρικά θα ονομάζαμε Κοινωνία. Και από την αντίστροφη: κατά πόσο οι κοινωνικές ανάγκες των αναρχικών απωθούνται ώστε να προωθήσουν οι ίδιες και οι ίδιοι έναν ελιτίστικο πολιτικαντισμό. Εδώ, ισχυριζόμαστε, ότι λείπει μια κουβέντα γύρω από το κοινωνικό και το πολιτικό, μέρος της οποίας κουβέντας είναι σίγουρα και η συζήτηση για την αναγκαιότητα και τη μορφή των δομών μας. Ο Bookchin μέσα από την μπροσούρα του αυτή ζητά από τους αναρχικούς να θυμηθούν ένα παρελθόν ή τουλάχιστον να ανατρέξουν σε αυτό, στην κληρονομιά που άφησε το παλιό αμερικάνικο ελευθεριακό κίνημα, το οποίο εξάλλου όπως ξέρουμε, ποτέ, από το Β? Παγκόσμιο και έπειτα, δεν έδρασε σε όλες τις Πολιτείες μέσω μιας συγκεκριμένης πολιτικής πλατφόρμας ? αναντίστοιχα τουλάχιστον με τις ενέργειες και τις προθέσεις της CNT σε Γαλλία και Ισπανία. Οι αναρχικοί αυτοί περισσότερο διείσδυσαν στα επιμέρους κοινωνικά κινήματα και τα επηρέασαν παρά διαχωρίστηκαν από αυτά, διατηρώντας έναν πολιτικάντικο ελιτισμό.
Κι εδώ ο Μαλατέστα και μια ολόκληρη τάση του ιταλικού κοινωνικού αναρχισμού, βέβαια, έδινε μια παρόμοια απάντηση: «Κατά τη γνώμη μου, δεν πρέπει να θέλουν οι αναρχικοί να είναι αναρχικά τα συνδικάτα, αλλά πρέπει να δρουν μέσα στις γραμμές τους υπέρ των αναρχικών σκοπών ως άτομα, ως ομάδες και ως ομοσπονδίες ατόμων. Όπως ακριβώς υπάρχουν, ή θα έπρεπε να υπάρχουν ομάδες μελέτης και συζήτησης, προπαγανδιστικές ομάδες, εργαζόμενες μέσα στον κόσμο διά του γραπτού και του προφορικού λόγου, συνεταιριστικές ομάδες, εργοστασιακές ομάδες, ομάδες των εργατών γης, στους στρατώνες καθώς επίσης και στα σχολεία, έτσι θα έπρεπε να δημιουργηθούν ειδικές ομάδες και μέσα στις διάφορες οργανώσεις που εμπλέκονται στην ταξική πάλη». (Ερίκο Μαλατέστα ? «Ο Αναρχισμός και τα εργατικά κινήματα» από το «Προς μια Ελεύθερη Κοινωνία»).
Αντίστοιχο ενδιαφέρον έχει και το περίφημο δοκίμιο της αντι-εξουσιάστριας φεμινίστριας Jo Freeman στο οποίο ο Bookchin κάνει έμμεση αναφορά: «Η Τυραννία της Απουσίας Δομών». Εκεί τίθεται το θέμα του κατά πόσο είναι απαραίτητες οι δομές οργάνωσης και του κατά πόσο οι δομές σημαίνουν και ταυτίζονται με την ιεραρχία και την εξουσία. Η Freeman, μεταξύ άλλων, μέσω της ανάλυσής της επισημαίνει πολύ σωστά ότι δομές υπάρχουν ούτως ή άλλως στην ανθρώπινη ατομική συμπεριφορά και κοινωνική οργάνωση. Μάλιστα, πιο πιθανό είναι να αναδειχθούν ιεραρχίες και εξουσίες βάσει της υποτιθέμενης «μηδενικής δομής», που άρρητα εφαρμόζει ό,τι είναι κατεστημένο, δεδομένο και εσωτερικευμένο από αιώνες, παρά από το γεγονός ότι κάποιες δομές θα γίνουν ρητές και άρα ορατές. «Η εξουσία, που πάντοτε θα υπάρχει, θα ανήκει είτε στο ?συλλογικό? σε μια πρόσωπο-με-πρόσωπο και ξεκάθαρα θεσμισμένη δημοκρατία, είτε στα εγώ λίγων ολιγαρχικών που θα παράγουν την ?τυραννία της απουσίας δομών?» (σελ.85, Bookchin).
Αυτά τα ζητήματα ήταν πάντοτε ζητήματα ουσίας, αυθεντικά προβλήματα που απαιτούσαν αυθεντικές και άμεσες λύσεις. Σε αυτό το πνεύμα ο Bookchin λέει στην μπροσούρα του: «Αν ένα αριστερό-ελευθεριακό όραμα μιας μελλοντικής κοινωνίας δεν εξαφανιστεί σε έναν μποέμικο και λούμπεν ημι-κόσμο, πρέπει να προσφέρει μια λύση στα κοινωνικά προβλήματα, όχι να περνά φευγαλέα και αλαζονικά από σύνθημα σε σύνθημα, οχυρώνοντας τον εαυτό του από την ορθολογικότητα με κακή ποίηση και φανταχτερή αισθητική» (σελ.84, Bookchin).
Αντί Επιλόγου
Ο Bookchin με τη δική του μπροσούρα συμμετέχει στο διάλογο που ρητά ή άρρητα έχει ανοίξει τα τελευταία χρόνια εντός του αναρχικού κινήματος. Είναι δικό μας στοίχημα το αν θα τον συνεχίσουμε, αν θα τον πλουτίσουμε και αν θα τον στρέψουμε προς κάποια πιο κοινωνική κατεύθυνση. Μέσα σε αυτό το διάλογο, που δεν είναι μόνο και κυρίως ένας διάλογος μεταξύ των διάφορων Εγώ, είναι ήδη φανερό πως, αφενός, με πολλούς συντρόφους και συντρόφισσες οι δρόμοι μας θα χωρίσουν οριστικά αλλά και, αφετέρου, νέοι άνθρωποι θα πλαισιώσουν έναν σύγχρονο και πραγματικά κοινωνικό Αναρχισμό. Έτσι, ίσως, μπορεί να επιτευχθεί και μια σοβαρή ενότητα σήμερα μεταξύ των αναρχικών και της κοινωνίας: αν συζητηθούν τα διαφορετικά μας βιώματα και απόψεις τόσο ώστε να γίνουν ρητά και ορατά από τον καθένα και την καθεμιά μας.
http://www.blackout.gr/keimena/42
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου
Σημείωση: Μόνο ένα μέλος αυτού του ιστολογίου μπορεί να αναρτήσει σχόλιο.